Anadolu'dan başlayan, 'Aydınlanma'

Bu açıklamaların ortak niteliği; mitolojik unsurlar içermeyen, doğal gözleme ve incelemelere dayanmasıdır.
Filozoflar; varlığı, doğayı ve evreni yapmış oldukları gözlemler çerçevesinde belli ilkelerle açıklamaya çalışmıştır. Tales, Anaksimandros, Anaksimenes, Anaksagoras, Ksenofanes ve Herakleitos en çok bilinen filozoflardandır.
Filozofların çalışmaları, kendilerinden sonrakiler için temel olması ve felsefenin gelişip sistemleşmesine katkı sağlaması açısından önemlidir. Felsefenin sistemli olarak başlaması noktasında çoğu kaynakların bu filozofları işaret etmesi onların önemini daha da arttırmaktadır.
Thales
Milet'de(Miletos- Bugünkü Balat Köyü- Söke'nin güneyinde) yaşamıştır. Bazı kaynaklara göre tarihin ilk filozofu ve bilim insanı olarak kabul edilir. Evrene yönelik açıklamasında maddeye dayalı bir ilke öne sürmüştür. Felsefe dışında matematik, geometri ve astronomi gibi alanlarda çalışmaları vardır. Güneş tutulmasını önceden tahmin ettiği söylenir.(Anadolu'daki Lidyalılar ile Med'ler- İranlılar arasında yapılan savaş sırasında olan güneş tutulması)
Geometride kendi ismiyle geçen 'Thales Teoremi'ni oluşturan da odur.
Anaksimandros
Thales gibi Milet'te yaşamıştır ve onun öğrencisi olarak kabul edilir. Matematik, astronomi, haritacılık ve doğa gibi konularda da çalışmalar yapmıştır. Güneş saati üzerinden güneşin konumunu belirleyen bir alet geliştirdiği ve yeryüzü haritaları çizdiği de söylenir.
Anaksimenes
Milet'te yaşamış filozoflardandır. Anaksimandros'un öğrencisi olduğu kabul edilir. Evren sistemi ve varlıkların oluşmasıyla ilgili düşünceleri felsefe tarihinde öne çıkmıştır. Astronomi alanında çalışmalar yapmıştır. Güneş ve ay tutulmaları hakkında doğru bilgiler vermiştir.
Anaksagoras
Klazomenai'da( İzmir- Urla) yaşamıştır. Felsefe tarihinde varlıkların temeline yönelik "nous' kavramıyla öne çıkmıştır. Bu kavram, maddeleri bir amaca göre düzenleyen ve hareket ettiren ilkeyi işaret eder.
Herakleitos
Efesos'ta(İzmir/Efes)/Selçuk) yaşamıştır. Varlıklar üzerine oluş düşüncesiyle öne çıkmıştır. Yapıtlarının anlaşılması güç olması ve anlatımını özdeyişler şeklinde yapmasından dolayı ona " Karanlık Herakleitos " denmiştir.
Sürekli bir değişimi savunmuştur. Düşünce tarihinde, "Aynı ırmağa iki kez giremezsin" sözünün sahibidir.
Epiktetos
Hierapolis'te(Denizli/Pamukkale) doğmuştur. Stoa felsefesinin temsilcilerinden olan Epiktetos, ahlak alanındaki düşünceleriyle tanınmıştır. Dönem itibarıyla köle olarak dünyaya gelen ve sonradan kölelikten azat edilen filozoftur. Bilgelik, irade, özgürlük ve doğaya uyum gibi konularda fikirleriyle öne çıkmıştır.
Diogenes
Sinope'de (Sinop) doğmuştur. " Kinik" felsefi öğretisini savunan filozoftur. Rıhtımda bir küfenin( fıçının) içinde yaşayan Diogenes, hayatta malın mülkün önemli olmadığını, insanın doğaya uygun yaşaması gerektiğini ileri sürmüştür. Kendisini ziyarete gelen Makedonya Kralı Büyük İskender'in, "Benden bir isteğin var mı?" sözüne karşılık, "Gölge etme başka ihsan istemez." sözüyle düşüncelerini açıkça ortaya koymuş bir filozoftur.
Lukianos
Şamisat'ta (Adıyaman/Samsat) doğmuştur. Özellikle ahlakla ilgili eserler vermiştir. Güçlü bir retorikçidir. (Söz ile ikna etme sanatı) Dönemin, özelikle de Kiniklerin düşüncelerini ve mitolojik inanışlarını eleştirmiştir.
Ksenofanes
Kolophon'da(İzmir/Değirmendere) doğmuştur. İnsan ve toplumun kültürel yaşantısıyla ilgili düşünceler oluşturmuştur.
Aristoteles
Felsefe tarihinin en önemli filozoflarından olan Aristoteles, yaşamının bir kısmını Assos'ta(Çanakkale/Ayvacık) geçirip, burada felsefi çalışmalar yaptığı için Anadolu'da yaşayan filozoflar arasında sayılmıştır. Mantık, siyaset ve biyoloji gibi birçok bilgi alanında çalışmalarıyla öne çıkan Aristoteles, o dönem itibarıyla bu alanların çoğunda etkisi çağlar boyu süren görüşler ortaya koymuştur. Kendinden önceki felsefeler ve bilimsel çalışmalar hakkında vermiş olduğu bilgiler dolayısıyla ilk felsefe ve bilim tarihçisi olarak bilinir. Canlıları sınıflandırması bakımından ilk biyolog olarak bilinen Aristoteles, bunlarla beraber Makedonya Kralı Büyük İskender'in öğretmenliğini yapmıştır.
Kleanthes
Assos'ta( Çanakkale/Ayvacık) doğmuştur. Kleanthes, Atina'ya gittikten sonra Zenon'un öğrencisi olmuştur ve o öldükten sonra okulun başına geçmiştir. Çok yoksul olan ve bahçelerde çalışan Kleanthes'in ilk mesleği de boksörlüktür.(1)

Leukippos- Demokritos
İonialı (İyonyalı) filozoflardan olan Leukippos Milet'lidir. Demokritos ise Teos ludur.(Bugünkü Sığacık- Urla'nın güneyinde)
"Bir şeyin nedenini bulmayı Pers hükümdarı olmaya tercih ederim" diyen Demokritos, İlkçağ'ın en büyük tabiat araştırmacısıdır.
Leukippos ve Demokritos'un felsefelerine 'atomculuk- atomism' denir. Atomlu tabiat felsefesinin kurucularıdır.
Bugün bir atom çağına ayak basıyorsak, bu gelişmenin ilk dayanaklarını Leukippos ile Demokritos'un felsefesi sağlamıştır. Bu felsefede atomlar arche'dirler, temel varlıklardır; bütün var olanlar, bu artık bölünemeyen son unsurlardan kurulmuşlardır.
Demokritos, felsefe tarihinin görüp tanıdığı ilk tutarlı materyalistdir.(2)

M.Ö5. yüzyılda İzmir/Klazomenai/Urla'da yaşamış olan büyük Anadolulu bilim insanı Anaksagoras, Perslerle girişilen savaş sonucu Atina'ya gitmek zorunda kalır ama burada da tanrıtanımazlık suçlamasıyla karşılaşır. Anaksagoras, bugün fizikçilerin kabul ettiği "Büyük Patlama" kuramını bin yıllar önce ortaya atar. Ona göre, Atinalıların Tanrı olarak kabul ettikleri güneş, ay ve diğer gök cisimleri " Büyük Patlama" sonucuydu. Anadolu fiziği Atina metafiziğiyle karşı karşıya gelmişti. Anaksagoras dinsizlikle suçlanarak yargılanır ve çocuklarıyla birlikte ölüme mahkum edilir. Ölüm sırası kendisine gelip son arzusu sorulduğunda: "Her yıl benim ve çocuklarımın ölüm ayına denk gelen bu ayda çocuklar için bayram yapılsın" der.
Atatürk çocuklara bir bayram armağan ediyor. Çünkü o, yaşadığı toprakların düşünsel öyküsünü biliyordu. Başkalarının aydınlanmaları ile aydınlanılmayacağını bilen, bunun için kendi topraklarındaki düşünceden hareket eden birisiydi. O'nun yaşamı bir "üçüncü aydınlanma gerçekliğidir.
Kendimizden başlamak durumundayız, o zaman belki yalnızca Avrupa değil, insanlık da bize bakar... (3)

*
Dünya tarihinde ilk aydınlanma; Anadolu'da yetişen filozofların, bilim insanlarının düşünceleri ve gözlemleri sonunda ortaya çıkmıştır. İlk aydınlanmanın etkisiyle günümüz biliminin temelleri atılmıştır.
İkinci aydınlanma ise Rönesans Hareketleri ve 18. Yüzyıl aydınlanmasıdır. Eşitlik, özgürlük, adalet ilkesinin yayılması, imparatorlukların yıkılması, ulus devletlerin kurulması, demokrasinin insan haklarının ve yurttaşlık bilincinin gelişmesi; ikinci aydınlanmanın sonuçlarıdır.
Tüm dünyanın değer verdiği, büyük önder, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün söylediği gibi: "Hayatta en hakiki mürşit(yol gösterici) ilimdir, fendir." sözüne bağlı kalarak;
O'nun yaptığı gibi çok okuyup, araştırarak; ülkemizi karanlığa götürmek isteyenlere karşı ilk aydınlanmanın bu topraklarda başladığı bilinciyle; aydınlanmayı yeniden tüm dünyaya yayacağız.

Kaynak:
(1) fikir. gen. tr
(2) dergipark.org.tr
Batı Anadolu'nun Yetiştirdiği Antik Filozoflar- Macit Gökberk
(3) 20 Haziran 2024 tarihli Cumhuriyet Gazetesi- Prof. Dr. H. Nur Beyaz Erkızan'ın- (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Felsefe Bölümü) '21.Yüzyıl aydınlanması, Aristoteles ve CHP üzerine' adlı Makalesi.